Metodyka
To, co jest liczone i w jaki sposób, zależy od specyfiki gatunku i różni się w poszczególnych programach.
Jednostką liczoną w ramach programu może być para lęgowa (np. w MCZ, MOP, MFGP), osobnik (np. w MPPL, MRD, MSKR), śpiewające samce (w MWO) lub tokujące samce (w MDU).
W ramach niektórych programów wykonywana jest kontrola całej powierzchni badawczej (np. w MFGP), w innych tylko odpowiednie siedliska na tej powierzchni (np. w MDU, MLK, MPWR, MZO).
Ptaki mogą być liczone wzdłuż wytyczonych wcześniej transektów (np. w MPPL, MPM, MWO, MZPM) lub z kilku-kilkunastu punktów obserwacyjnych (np. w MPD, MLSL, MRD, MPPM). Kontroli mogą też podlegać stanowiska (MOG, MRY, MKR, MZO), tokowiska (MDU) lub kolonie lęgowe (MSL, MRC, MKO). Osobniki na liczeniach prowadzonych wzdłuż transektów notowane są w kilku strefach odległości, umożliwiając ocenę tzw. funkcji wykrywalności (spadku wykrywalności gatunku wraz z odległością od obserwatora).
W wyjątkowych przypadkach (programy MLSL, MSKR, MRD, MPS) stosowana jest stymulacja głosowa, podnosząca znacznie prawdopodobieństwo wykrycia terytorialnych ptaków. Z uwagi na trwający sezon lęgowy, działanie to jest jednak zawsze prowadzone z zachowaniem należytej ostrożności, wyłącznie w sposób precyzyjnie zdefiniowany w metodyce badań danego programu.
Dobór powierzchni
Metodyka badań
W ramach MPP stosowane są zasadniczo dwie metodyki zbierania danych o ptakach. Pierwsza z nich opiera się na corocznej ocenie wielkości całych polskich populacji (są to tzw. cenzusy), druga – na ich reprezentatywnym próbkowaniu.
Cenzus obejmuje kontrolę wszystkich znanych (stałych i nowo odkrytych) stanowisk lęgowych. W tym przypadku powierzchnie, w które wpisane są poszczególne stanowiska, nie są wskazywane w sposób losowy, lecz ich położenie definiowane jest przez występowanie gatunku. Do grupy monitorowanych w ten sposób ptaków należy szereg gatunków objętych dedykowanymi programami monitoringowymi (np. rybołów, orzeł przedni, podgorzałka, łabędź krzykliwy, żołna).
Dla większości gatunków wykonanie pełnego cenzusu jest niemożliwe z uwagi na ich dużą liczebność. W takim przypadku informacja o zmianach liczebności i rozpowszechnienia gatunku uzyskiwana jest na podstawie badań wykonywanych na powierzchniach próbnych, wskazanych losowo w areale występowania gatunku. Podejście to stanowi klasyczny przykład metodyki sondażowej, w której o zmianach parametru w całej populacji wnioskuje się na podstawie reprezentatywnych próbek.
Typ powierzchni
W MPP stosuje się powierzchnie trzech typów.
Kwadraty. Powierzchnie próbne mają zróżnicowaną wielkość: od 1 km2 do 100 km2. O wielkości powierzchni decyduje z jednej strony specyfika biologii badanych gatunków, a z drugiej względna łatwość prowadzenia liczeń w terenie. Ptaki szponiaste (drapieżne - program MPD) mają tak duże terytoria, że ich monitoring musi odbywać się na dużych powierzchniach, natomiast dla większości pospolitych gatunków wróblowców (program MPPL) wystarczające są powierzchnie 1 x 1 km. Losowe wskazanie powierzchni odbywać się może w podziale na tzw. warstwy (obszary różniące się parametrem docelowym lub inną miarą z nim skorelowaną). Przykładowo, w Monitoringu Ptaków Drapieżnych powierzchnie wskazywano w podziale na trzy warstwy zróżnicowane pod względem liczby lęgowych gatunków szponiastych, w Monitoringu Ptaków Mokradeł wyznacznikiem warstw była liczba lęgowych gatunków ptaków z grupy docelowej, a w Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych powierzchnie losowano w regionach ornitologicznych. Innym przykładem może być Monitoring Dubelta, w którym zastosowano podział na dwa regiony (warstwy) – Bagna Biebrzańskie, stanowiące kluczową ostoję gatunku oraz pozostałą część kraju. Podział na warstwy zapewnia bardziej równomierne rozmieszczenie powierzchni w areale gatunku, skoncentrowanie wysiłku terenowego na obszarach zasobniejszych w gatunki docelowe i umożliwia bardziej precyzyjne oszacowania wskaźników liczebności.
Obiekty. Programy monitoringu ptaków przelotnych (gęsi, żurawie) i zimujących (MZPW) zaplanowano na obiektach (najczęściej rzeki i zbiorniki wodne lub inne obszary podmokłe) obejmujących miejsca najważniejszych koncentracji gatunków lub grup gatunków.
Transekty. Ze względu na swoją specyfikę, Monitoring Zimujących Ptaków Morskich wymagał zastosowania transektów - prostych odcinków łączących dwa punkty (początek i koniec transektu), wyznaczonych na akwenach morskich (liczenia ptaków odbywają się tam ze statków). Tę formę zastosowano również w programie Monitoringu Wodniczki.
Uzyskiwane wyniki
MPP dostarcza corocznych, reprezentatywnych dla obszaru Polski, wskaźników stanu populacji wybranych gatunków ptaków lęgowych. Uzyskiwane wskaźniki dotyczą zmian trzech parametrów: liczebności, rozmieszczenia i rozrodu (produktywność; tylko dla wybranych gatunków).
Liczebność populacji opisują dwa parametry:
- Wskaźnik liczebności – względna liczebność populacji lęgowej w danym roku, wyrażona w relacji do jej liczebności w roku bazowym (pierwszy rok w serii pomiarowej). Wskaźnik dla roku bazowego przyjmowany jest jako 1.00 (lub 100%). Np. wskaźnik wynoszący 0.89 oznacza, że w danym roku liczebność stanowiła 89% liczebności w roku bazowym,
- Liczebność – całkowita liczebność krajowej populacji lęgowej (liczba par, liczba samców) lub sumaryczna liczebność osobników w przypadku ptaków migrujących i zimujących.
Zmiany rozmieszczenia charakteryzują:
- Wskaźnik rozpowszechnienia – stosunek liczby powierzchni, na których stwierdzono dany gatunek do liczby powierzchni, na których liczono ptaki w danym roku.
- Areał – wielkość krajowego zasięgu lęgowego oceniana w skali siatki kwadratów (powierzchnia zasiedlonych kwadratów).
Wskaźniki liczebności i rozpowszechnienia obliczane są dla gatunków liczonych w systemie próbkowania (gatunek liczony na powierzchniach próbnych), a liczebność i areał dla gatunków objętych cenzusami (liczone 100% populacji krajowej danego gatunku).
Efekty rozrodu opisują wskaźniki produktywności:
- Sukces lęgowy - procentowy udział par, które odchowały młode w odniesieniu do wszystkich par ze znanym końcowym efektem lęgu.
- Liczba młodych na parę lęgową – średnia liczba piskląt na parę przystępującą do rozrodu (najważniejszy parametr, wskazujący rzeczywiste możliwości reprodukcyjne populacji).
- Liczba młodych na parę lęgową z sukcesem – średnia liczba piskląt na parę z lęgiem skutecznym (obliczana dla par, w których do wieku lotności przeżyło przynajmniej jedno pisklę).