Metodyka
To, co jest liczone i w jaki sposób, zależy od specyfiki gatunku i różni się w poszczególnych programach.
Jednostką liczoną w ramach programu może być para lęgowa (np. w MCZ, MOP, MFGP), osobnik (np. w MPPL, MRD, MSKR), śpiewające samce (w MWO) lub tokujące samce (w MDU).
W ramach niektórych programów wykonywana jest kontrola całej powierzchni badawczej (np. w MFGP), w innych tylko odpowiednie siedliska na tej powierzchni (np. w MDU, MLK, MPWR, MZO).
Ptaki mogą być liczone wzdłuż wytyczonych wcześniej transektów (np. w MPPL, MPM, MWO, MZPM) lub z kilku-kilkunastu punktów obserwacyjnych (np. w MPD, MLSL, MRD, MPPM). Kontroli mogą też podlegać stanowiska (MOG, MRY, MKR, MZO), tokowiska (MDU) lub kolonie lęgowe (MSL, MRC, MKO). Osobniki na liczeniach prowadzonych wzdłuż transektów notowane są w kilku strefach odległości, umożliwiając ocenę tzw. funkcji wykrywalności (spadku wykrywalności gatunku wraz z odległością od obserwatora).
W wyjątkowych przypadkach (programy MLSL, MSKR, MRD, MPS) stosowana jest stymulacja głosowa, podnosząca znacznie prawdopodobieństwo wykrycia terytorialnych ptaków. Z uwagi na trwający sezon lęgowy, działanie to jest jednak zawsze prowadzone z zachowaniem należytej ostrożności, wyłącznie w sposób precyzyjnie zdefiniowany w metodyce badań danego programu.
Dobór powierzchni
Metodyka badań
W ramach MPP stosowane są zasadniczo dwie metodyki zbierania danych o ptakach. Pierwsza z nich opiera się na corocznej ocenie wielkości całych polskich populacji (są to tzw. cenzusy), druga – na ich reprezentatywnym próbkowaniu.
Cenzus obejmuje kontrolę wszystkich znanych (stałych i nowo odkrytych) stanowisk lęgowych. W tym przypadku powierzchnie, w które wpisane są poszczególne stanowiska, nie są wskazywane w sposób losowy, lecz ich położenie definiowane jest przez występowanie gatunku. Do grupy monitorowanych w ten sposób ptaków należy szereg gatunków objętych dedykowanymi programami monitoringowymi (np. rybołów, orzeł przedni, podgorzałka, łabędź krzykliwy, żołna).
Dla większości gatunków wykonanie pełnego cenzusu jest niemożliwe z uwagi na ich dużą liczebność. W takim przypadku informacja o zmianach liczebności i rozpowszechnienia gatunku uzyskiwana jest na podstawie badań wykonywanych na powierzchniach próbnych, wskazanych losowo w areale występowania gatunku. Podejście to stanowi klasyczny przykład metodyki sondażowej, w której o zmianach parametru w całej populacji wnioskuje się na podstawie reprezentatywnych próbek.
Typ powierzchni
W MPP stosuje się powierzchnie trzech typów.
Kwadraty. Powierzchnie próbne mają zróżnicowaną wielkość: od 1 km2 do 100 km2. O wielkości powierzchni decyduje z jednej strony specyfika biologii badanych gatunków, a z drugiej względna łatwość prowadzenia liczeń w terenie. Ptaki szponiaste (drapieżne - program MPD) mają tak duże terytoria, że ich monitoring musi odbywać się na dużych powierzchniach, natomiast dla większości pospolitych gatunków wróblowców (program MPPL) wystarczające są powierzchnie 1 x 1 km. Losowe wskazanie powierzchni odbywać się może w podziale na tzw. warstwy (obszary różniące się parametrem docelowym lub inną miarą z nim skorelowaną). Przykładowo, w Monitoringu Ptaków Drapieżnych powierzchnie wskazywano w podziale na trzy warstwy zróżnicowane pod względem liczby lęgowych gatunków szponiastych, w Monitoringu Ptaków Mokradeł wyznacznikiem warstw była liczba lęgowych gatunków ptaków z grupy docelowej, a w Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych powierzchnie losowano w regionach ornitologicznych. Innym przykładem może być Monitoring Dubelta, w którym zastosowano podział na dwa regiony (warstwy) – Bagna Biebrzańskie, stanowiące kluczową ostoję gatunku oraz pozostałą część kraju. Podział na warstwy zapewnia bardziej równomierne rozmieszczenie powierzchni w areale gatunku, skoncentrowanie wysiłku terenowego na obszarach zasobniejszych w gatunki docelowe i umożliwia bardziej precyzyjne oszacowania wskaźników liczebności.
Obiekty. Część programów monitoringu ptaków zimujących (MZPW, MZPWP) zaplanowano na obiektach (zbiorniki wodne, odcinki rzek, fragmenty morskich wód przybrzeżnych oraz zalewów przymorskich) obejmujących miejsca najważniejszych koncentracji gatunków lub grup gatunków.
Transekty. Ze względu na swoją specyfikę, Monitoring Zimujących Ptaków Morskich wymagał zastosowania transektów - prostych odcinków łączących dwa punkty (początek i koniec transektu), wyznaczonych na akwenach morskich (liczenia ptaków odbywają się tam ze statków). Tę formę zastosowano również w programie Monitoringu Wodniczki.
Uzyskiwane wyniki
MPP dostarcza corocznych, reprezentatywnych dla obszaru Polski, wskaźników stanu populacji wybranych gatunków ptaków lęgowych. Uzyskiwane wskaźniki dotyczą zmian trzech parametrów: liczebności, rozmieszczenia i rozrodu (produktywność; tylko dla wybranych gatunków).
Liczebność populacji opisują dwa parametry:
- Wskaźnik liczebności – względna liczebność populacji lęgowej w danym roku, wyrażona w relacji do jej liczebności w roku bazowym (pierwszy rok w serii pomiarowej). Wskaźnik dla roku bazowego przyjmowany jest jako 1.00 (lub 100%). Np. wskaźnik wynoszący 0.89 oznacza, że w danym roku liczebność stanowiła 89% liczebności w roku bazowym,
- Liczebność – całkowita liczebność krajowej populacji lęgowej (liczba par, liczba samców) lub sumaryczna liczebność osobników w przypadku ptaków migrujących i zimujących.
Zmiany rozmieszczenia charakteryzują:
- Wskaźnik rozpowszechnienia – stosunek liczby powierzchni, na których stwierdzono dany gatunek do liczby powierzchni, na których liczono ptaki w danym roku.
- Areał – wielkość krajowego zasięgu lęgowego oceniana w skali siatki kwadratów (powierzchnia zasiedlonych kwadratów).
Wskaźniki liczebności i rozpowszechnienia obliczane są dla gatunków liczonych w systemie próbkowania (gatunek liczony na powierzchniach próbnych), a liczebność i areał dla gatunków objętych cenzusami (liczone 100% populacji krajowej danego gatunku).
Efekty rozrodu opisują wskaźniki produktywności:
- Sukces lęgowy - procentowy udział par, które odchowały młode w odniesieniu do wszystkich par ze znanym końcowym efektem lęgu.
- Liczba młodych na parę lęgową – średnia liczba piskląt na parę przystępującą do rozrodu (najważniejszy parametr, wskazujący rzeczywiste możliwości reprodukcyjne populacji).
- Liczba młodych na parę lęgową z sukcesem – średnia liczba piskląt na parę z lęgiem skutecznym (obliczana dla par, w których do wieku lotności przeżyło przynajmniej jedno pisklę).