Zmiany zasięgów zimujących ptaków wodnych w Polsce
W ostatnich dekadach obserwuje się znaczące zmiany w rozmieszczeniu i liczebności ptaków zimujących w Europie, w tym w Polsce. Zjawiska te wynikają ze współdziałania wielu czynników środowiskowych i antropogenicznych, które wpływają zarówno na warunki siedliskowe, jak i dostępność zasobów pokarmowych.
PRZYCZYNY ZMIAN ZASIĘGÓW
Jednym z kluczowych czynników wpływających na przesunięcia w areale zimowania ptaków wodnych są zmiany klimatyczne. Coraz łagodniejsze zimy związane są z ograniczonym zamarzaniem zbiorników wodnych i zredukowaną grubością pokrywy śnieżnej. W obrębie Palearktyki zachodniej zmienia się skład gatunkowy dotychczas opisywanych stref zimowania: północno-zachodniej i śródziemnomorskiej. Zimowiska w Polsce znajdujące się w środkowej części strefy północno-zachodniej, stanowiącej około 10% jej obszaru, zasiedlają coraz liczniej gatunki niegdyś migrujące dalej. Ponadto, istotne znaczenie mają zmiany środowiskowe spowodowane działalnością człowieka (regulacja rzek, tworzenie zbiorników, urbanizacja) oraz związany z tym łatwiejszy dostęp do pokarmu (np. dokarmianie, wzrost areału upraw kukurydzy, kolektory ściekowe podgrzewające wodę, sortownie i wysypiska odpadów).
Czynniki antropogeniczne, prowadzące do synantropizacji i synurbizacji ptaków są szczególnie zauważalne w przypadku krzyżówki (Engel i in. 1988), której nawet 20% stwierdzanej zimą populacji spędza ją w polskich miastach (Meissner i in. 2012). Również mewy, w tym śmieszka i mewa siwa, korzystają z dokarmiania i odpadów, które dostępne są w miastach. Coraz liczniej na obszarach zurbanizowanych pozostają także łyski czy kokoszki.
Przesunięcie zimowisk ptaków wodnych w kierunku północno-wschodnim wykazano w wielu europejskich krajach. W Szwecji na podstawie danych obrączkowania wykazano przesunięcie zimowisk krzyżówki ok. 300 km między drugą połową XX a początkiem XXI wieku. (Gunnarsson i in. 2012). Analiza danych dotyczących zimującej populacji ogorzałki w Europie wykazała, że jej liczebność zmniejszyła się w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii, podczas gdy w Danii była stabilna, a w Niemczech, Polsce, Szwecji i Estonii zaobserwowano wzrost liczebności (Marchowski i in. 2020). Na podstawie danych obrączkowania ptaków dowiedziono, że we Francji dystans wędrówki u krzyżówek zmniejszył się w ciągu pół wieku (1950–2002) ze średniej 417 km do 74 km (Guillemain i in. 2015). Podobne wnioski dotyczą również innych gatunków w całej Europie, a szczególnie widoczne stało się to w przypadku żurawia i gęsi.
MONITOROWANIE ZMIAN W MPP
Analiza trendów populacyjnych i przesunięć zasięgów zimowych ptaków wodnych dostarcza cennych informacji o wpływie globalnych procesów środowiskowych na lokalne populacje. Wiedza ta jest niezbędna zarówno do prognozowania dalszych zmian, jak i do planowania skutecznych działań ochronnych w skali krajowej i europejskiej (Pavón-Jordán i in. 2020). W Polsce również realizuje się monitoringi, które umożliwiają śledzenie zmian liczebności, które zachodzą na zimowiskach.
Regionalne programy śledzące rozmieszczenie i liczebność zimujących ptaków wodno-błotnych mają w Polsce długą tradycję. Regularne monitoringi tego typu rozpoczęto po II wojnie światowej i realizowane są do dziś. W 2011 roku uruchomiono w Polsce dwa programy włączone do Państwowego Monitoringu Środowiska, w których liczenia odbywają się na wodach śródlądowych i przybrzeżnych. Są to odpowiednio Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych (MZPW) oraz Monitoring Zimujących Ptaków Wód Przejściowych (MZPWP). Metodyka oraz lokalizacja stanowisk objętych monitoringiem wyznaczone zostały w oparciu o doświadczenie zdobyte we wcześniejszych latach (Instrukcje MZPW i MZPWP). Prace MZPW i MZPWP polegają na wykonaniu jednej kontroli w połowie stycznia, w trakcie której rejestruje się wszystkie widziane osobniki z gatunków objętych cenzusem. Do programów włączone są najważniejsze miejsca zimowania ptaków w kraju (zbiorniki, rzeki, duże miasta, strefa przybrzeżna Bałtyku). Prace realizowane są w 563 lokalizacjach.
ZMIANY ROZMIESZCZENIA I LICZEBNOŚCI WYBRANYCH GATUNKÓW
W trakcie 15 lat realizacji MZPW i MZPWP wzrost wskaźników liczebności wykazano dla 12 spośród 14 gatunków podstawowych. Silny wzrost dotyczył aż 6 z nich: czernicy, głowienki, kormorana, łyski, ogorzałki i perkoza dwuczubego. Dla pozostałych dwóch gatunków – bielaczka i nurogęsi, odnotowano spadki liczebności.
Redystrybucja rozmieszczenia populacji zimującej jest szczególnie widoczna w przypadku głowienki, której liczebność w naszym kraju wzrosła w ciągu 15 sezonów aż 14-krotnie . W 2011 roku odnotowano 591 os., a w roku 2025 już 15 113 os. stacjonarnych w programie MZPW (Meissner i in. 2011, Meissner i in. 2025).
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku łyski, której wskaźnik liczebności zimą wzrósł w Polsce blisko 8-krotnie.
Warto zwrócić uwagę, iż zmniejszające się liczebnie populacje lęgowe głowienki i łyski w Polsce stoją w opozycji do wzrastających populacji zimujących i nie mają ze sobą związku.
Zimowy wskaźnik liczebności kormorana wzrósł w Polsce od 2010 roku aż 6-krotnie. Odzwierciedla to sytuację typową dla przedstawicieli gatunków przemieszczających się głównie w obrębie Europy. Zimujące na Morzach Adriatyckim i Liguryjskim, czy na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego, coraz częściej pozostają bliżej lęgowisk, reagując w tej sposób na poprawę warunków.
Spadki liczebności w programach MZPW i MZPWP obserwowane są tylko dla dwóch gatunków kaczek – bielaczka i nurogęsi. Wyjaśnienie przyczyn tego zjawiska jest podobne do wzrostów pozostałych gatunków - ich zimowiska przesunęły się bardziej na północ i wschód, choć w przypadku bielaczka mogą być pogłębiane spadkiem liczebności populacji w ujęciu globalnym (BirdLife International 2016).
W latach 2011–2025 wykazano wzrosty rozpowszechnienia lub stabilną sytuację dla wszystkich 14 gatunków podstawowych. Przyczyną tego zjawiska są również zmiany klimatyczne, wpływające na większą dostępność siedlisk poprzez ograniczony zasięg występowania pokrywy lodowej, co skutkuje większym rozproszeniem ptaków.
Zmiany liczebności i rozpowszechnienia ptaków zimujących na przestrzeni lat tworzą nowe wyzwania w ochronie przyrody, gdzie ciężar odpowiedzialności za ochronę rzadkich gatunków (np. głowienki) spada na nowe kraje, w tym Polskę.
Literatura:
BirdLife International. 2016. Mergellus albellus. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22680465A85991357. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T22680465A85991357.en. Dostęp z dnia 25 września 2025.
Engel J., Keller M., Leszkowicz J., Zawadzki J. 1988. Synurbization of the mallard Anas platyrhynchos in Warsaw. Acta Ornithologica 24: 9-28.
Guillemain M., Champagnon J., Massez G., Pernollet C. A., George T., Momerency A., Simon, G. 2015. Becoming more sedentary? Changes in recovery positions of Mallard Anas platyrhynchos ringed in the Camargue, France, over the last 50 years. Wildfowl 65: 51-63.
Gunnarsson G., Waldenström J., Fransson, T. 2012. Direct and indirect effects of winter harshness on the survival of Mallards Anas platyrhynchos in northwest Europe. Ibis 154: 307–317.
Marchowski D. i in. 2020. Effectiveness of the European Natura 2000 network to sustain a specialist wintering waterbird population in the face of climate change. Sci Rep 10, 20286
Meissner W., Brewka B., Bzoma S., Woźniak B., Chodkiewicz T. 2011. Monitoring ptaków w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Faza III, lata 2010-2012. Etap 4. GIOŚ, Gdańsk-Marki.
Meissner W., Rowiński P., Kleinschmidt L., Antczak J., Wilniewczyc P., Betleja J., Maniarski R., Afranowicz-Cieślak R. 2012. Zimowanie ptaków wodnych na terenach zurbanizowanych w Polsce w latach 2007–2009. Ornis Polonica 53: 249–273.
Meissner W., Wardecki Ł., Chodkiewicz T. 2025. Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych. W: Chodkiewicz T., Przymencki M. (red.) 2025. Sprawozdanie z prac terenowych i opracowanie wyników uzyskanych w okresie migracji i zimowania w sezonie 2024/2025. Monitoring ptaków z uwzględnieniem obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, lata 2023-2025. Etap 5. Zadanie 1. Monitoring ptaków - prace terenowe i opracowanie wyników. GIOŚ, Warszawa.
Pavón‐Jordán D. i in. 2020. Positive impacts of important bird and biodiversity areas on wintering waterbirds under changing temperatures throughout Europe and North Africa. Biological Conservation 246: 108602.
Svažas S., Patapavičius R., Dagys M. 2001. Recent changes in distribution of wintering populations of waterfowl established on the basis of Lithuanian ringing recoveries. Acta Zoologica Lituanica, 11(3): 235-242.