Zmiana charakteru liczeń w Monitoringu Łabędzia Krzykliwego i Monitoringu Żołny
Silny wzrost liczebności i rozpowszechnienia łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus oraz żołny Merops apiaster spowodowały konieczność metodycznych zmian w ramach dedykowanych im programów. Od roku 2023 dotychczasowy cenzus polegający na kontrolowaniu wszystkich znanych stanowisk tych gatunków w kraju zmieniono w sondaż na wybranych powierzchniach 10 x 10 km.
Monitoring Łabędzia Krzykliwego (MLK) realizowany jest od 2007 roku. Celem programu było uzyskanie jak najbardziej kompletnych danych o rozmieszczeniu i liczebności krajowej populacji lęgowej gatunku oraz śledzenie zmian jego liczebności w dłuższej perspektywie czasu. W ciągu zaledwie kilkunastu lat liczebność gatunku wzrosła kilkukrotnie (od ok. 50 do ponad 300 par) i obecnie monitorowanie całej populacji krajowej jest praktycznie niemożliwe. Wynika to ze specyficznej biologii lęgowej łabędzia krzykliwego, który gniazduje rozproszeniu, w miejscach trudnych do skontrolowania, a dodatkowo w sezonie lęgowym jest skryty i ostrożny. Dlatego od 2023 roku monitoring stanowisk został zmieniony na sondaż z liczeniami szczegółowymi na wybranych powierzchniach. Uwzględnienie w tym monitoringu łabędzia niemego jest uzasadnione tym, że kontroluje się wszystkie potencjalne siedliska odpowiednie do gniazdowania łabędzi. Rejestrowanie obu gatunków umożliwi śledzenie konkurencji między gatunkami w pogarszających się siedliskach wodno-błotnych.
Rodzina łabędzi krzykliwych w siedlisku lęgowym - widok z drona. Fot. Dominik Marchowski
W zmienionym programie MLK zaplanowano kontrolowanie 110 powierzchni 10 x 10 km, w tym 56 wylosowanych z puli 202 kontrolowanych w latach wcześniejszych w ramach MLK, przy czym dla poszczególnych regionów obejmują one 25–30% wszystkich dotychczas kontrolowanych powierzchni. W losowaniu pominięto 11 kwadratów <90 km2 przeciętych granicą państwa. Ponadto, jako tło monitoringu do MLK włączono powierzchnie Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP). Z puli 48 kontrolowanych do 2022 r. zrezygnowano z 8 powierzchni niezawierających siedlisk lęgowych łabędzia krzykliwego i dolosowano 14 nowych, które nigdy wcześniej nie były kontrolowane. Z uzyskanych 54 powierzchni 30 znajduje się w areale łabędzia krzykliwego i 24 poza areałem (ich kontrole będą służyć śledzeniu ekspansji łabędzia krzykliwego).
Na 110 powierzchniach w 2023 roku przeprowadzono kontrolę wiosenną, której celem była ocena liczby par dwóch gatunków łabędzi, a na 74 z nich dodatkowo drugą kontrolę w okresie letnim w celu określenia wyników lęgów obu gatunków.
Program Monitoringu Żołny (MZO) wystartował w roku 2020 i do 2022 roku miał charakter cenzusu. Liczenia prowadzono wówczas na wszystkich znanych stanowiskach w kraju, dzięki czemu ustalono zasięg występowania i liczebność populacji żołny w Polsce. Objęcie gatunku monitoringiem państwowym pozwoliło stwierdzić, że żołna występuje na obszarze niemal całego kraju i jest bardzo plastyczna w doborze siedlisk. Uzyskana liczba par lęgowych (ok. 1000–1700 par) przewyższyła aż pięciokrotnie dotychczasowe szacunki, zatem główny cel MZO, a więc coroczny cenzus, stał się w praktyce niemożliwy do dalszej realizacji. W związku z tym, podobnie jak w przypadku MLK, w roku 2023 zmieniono metodykę prac terenowych na sondażową – liczenia są prowadzone na stałej liczbie wskazanych losowo powierzchni próbnych, a głównym wynikiem jest wskaźnik liczebności i rozpowszechnienia populacji lęgowej żołny oraz trendy ich zmian.
Czynna nora żołny na poboczu polnej drogi. Fot. Szymon Beuch
W nowo zaprojektowanym monitoringu żołny kontrolowane jest 120 powierzchni 10 x 10 km, z których 100 zostało wskazane losowo z puli 248 wcześniej kontrolowanych. Kwadraty wskazano w oparciu o stopień ich zasiedlenia: 60 kwadratów wylosowano z puli powierzchni bogatych, czyli zasiedlonych w latach cenzusu MZO przez co najmniej 5 par, 30 z powierzchni ubogich (zasiedlonych w latach badań przez mniej niż 5 par), a 10 z powierzchni zerowych (niezasiedlonych w latach badań lub zasiedlonych przez tylko jedną parę w jednym sezonie). Ponadto wylosowano dodatkową pulę 20 powierzchni „ślepych”, które mają służyć śledzeniu procesu ekspansji żołny poza dotychczas zasiedlane obszary. Powierzchnie te spełniają następujące warunki:
– do tej pory nie zarejestrowano na nich gniazdowania żołny,
– są zlokalizowane w promieniu 10 km od granic jednej z 248 powierzchni MZO,
– są zdominowane przez otwarty krajobraz rolniczy (udział powierzchni leśnej i/lub zurbanizowanej nie przekracza 50%).
Żołny na stanowisku lęgowym. Fot. Krzysztof Konieczny
W związku z zakończeniem zbierania informacji o nowych stanowiskach lęgowych łabędzia krzykliwego i żołny w ramach Monitoringu Ptaków Polski, zachęcamy do wprowadzania każdego stanowiska lęgowego tych gatunków do baz gromadzących obserwacje ptaków (np. popularnych baz internetowych lub kartotek regionalnych). Są to bardzo cenne informacje, które mogą być przydatne nie tylko do oceny liczebności ich populacji i rozmieszczenia w kraju, ale także do ochrony siedlisk zajmowanych przez te gatunki.