Sztuczne wyspy szansą na zachowanie i odbudowę populacji rzadkich ptaków lęgowych
Brak odpowiednich siedlisk dla ptaków kolonijnych (siewkowych) na polskim wybrzeżu sprawiał, że liczba gatunków i par wyprowadzających tu lęgi była niewielka, a ich sukces lęgowy utrzymywał się na niskim poziomie. Do niedawna tylko plaże i wydmy stanowiły miejsce lęgów tutejszej populacji sieweczek obrożnych, gdzie bez czynnej ochrony ptaki te narażone były na ogromne straty ze strony drapieżników. Mewy i rybitwy gniazdowały z kolei przede wszystkim w nadmorskich miastach, a słynny rezerwat Mewia Łacha przestał ostatnio spełniać zadanie bezpiecznego lęgowiska i sporo gatunków wycofało się z tego stanowiska. Szansą na odwrócenie losów tej grupy ptaków było utworzenie sztucznych wysp, których celem ma być zwiększenie różnorodności gatunkowej i liczebności ptaków lęgowych nad polskim Bałtykiem.
POWSTANIE WYSP
Przy okazji realizowanych w ostatnich kilku latach dużych inwestycji hydrotechnicznych na Zalewie Szczecińskim i Wiślanym powstały na ich wodach trzy sztuczne wyspy. Obiekty te zostały utworzone z produktów ubocznych wykonywanych prac, jednak oprócz funkcji składowania osadów dennych (refulacji) jednym z celów ich powstania było stworzenie siedlisk dla ptaków. Siedlisk, których na polskim wybrzeżu do tej pory brakowało. Linia brzegowa polskiego wybrzeża nie jest szczególnie urozmaicona. Jak dotąd jedyne niezamieszkałe wyspy obecne nad Bałtykiem to te tworzące się naturalnie w ujściu Przekopu Wisły w Gdańsku-Świbnie, gdzie do niedawna istniało jedyne w kraju stanowisko lęgowe rybitw czubatych. Gniazdowało tu maksymalnie 770 par tego gatunku, jednak w ostatnich latach, na skutek drapieżnictwa ssaków oraz niekorzystnego wpływu sztormów i wezbrań wód zalewających łachy, rybitwy wycofały się trwale z tego stanowiska (Ławicki i in. 2021). Obecnie na łachach w ujściu Wisły gniazdują wciąż sieweczki obrożne i ohary, jednak przestały tu gniazdować gatunki z podrzędu mewowców. Kilka naturalnych wysp o niewielkich rozmiarach znajduje się także w rejonie wstecznej delty Świny na Zalewie Szczecińskim, jednak mają one charakter typowo łąkowy lub łąkowo-szuwarowy. Choć stanowią ważne siedlisko dla wielu ptaków, to niekoniecznie dla typowych gatunków nadmorskich. Powstanie trzech nowych sztucznych wysp stało się więc szansą na powrót i zwiększenie liczebności populacji lęgowych dla ptaków na polskim wybrzeżu.
Pierwsze wyspy powstały na Zalewie Szczecińskim przy okazji realizacji rozpoczętej w 2018 roku inwestycji związanej z pogłębieniem toru wodnego Szczecin-Świnoujście. Materiał denny był odkładany w dwóch lokalizacjach na środku zalewu, a prace nad wyspami zostały zakończone w 2021 roku. Oficjalne nazwy nowych obiektów to Wyspa Jana Zabawy-Wróblewskiego i Wyspa Tadeusza Przygody-Wronowskiego, wcześniej nazywane odpowiednio wyspami Brysną i Śmięcką. Te krótsze i łatwiejsze do zapamiętania nazwy zdążyły jednak przyjąć się w nazewnictwie ornitologicznym i tak będą nazywane w tym artykule. Większa z wysp – Śmięcka ma powierzchnie ok. 2,4 km2 lecz w jej obrębie nadal składuje się urobek denny, z kolei Brysna o powierzchni 1,3 km2 została w całości oddana do dyspozycji ptakom
Trzecia nowa wyspa, nazwana Wyspą Estyjską, powstała przy okazji rozpoczętej w 2019 roku budowy przekopu Mierzei Wiślanej. W roku 2020 wbito w zachodniej części Zalewu Wiślanego stalowe ścianki szczelne (tak zwane larseny) wyznaczające przyszły kształt wyspy. Materiał ziemny z budowy przekopu był sukcesywnie transportowany na ten obszar i pierwszy etap nowego obiektu oddano do użytku w 2022 roku, choć jego ostateczne wypełnienie i zakończenie planowane jest dopiero na rok 2034. Wyspa docelowo będzie miała powierzchnię ok. 1,8-2 km2.
ZASIEDLENIE PRZEZ PTAKI
Od momentu formalnego oddania wysp do użytku, rozpoczęto na nich całoroczne monitoringi przyrodnicze, prowadzone przez zespoły doświadczonych lokalnych ornitologów Wyspy na Zalewie Szczecińskim kontrolowane są na zlecenie Urzędu Morskiego w Szczecinie przez ekspertów z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN oraz z Zachodniopomorskiego Towarzystwa Przyrodniczego (Marchowski 2024), natomiast Wyspę Estyjską nadzoruje Grupa Badawcza Ptaków Wodnych Kuling (Trzeciak i in. 2024). W ramach kontroli wysp realizowane są także dwa programy Monitoringu Ptaków Polski – Monitoring Ptaków Wybrzeża i Rzek oraz Monitoring Mewy Czarnogłowej (np. Beuch i in. 2024, Zielińska i Zieliński 2024).
Już w pierwszym sezonie po wybudowaniu wysp ich powierzchnie zostały zasiedlone przez lęgowe ptaki. W roku 2021 na wyspach Brysnej i Śmięckiej wykazano gniazdowanie 2 par ohara, 150 par rybitwy rzecznej, 21 par rybitwy białoczelnej oraz dwóch sieweczek – rzecznej (10 p.) i obrożnej (1 p). Z każdym kolejnym sezonem wzrastała dynamicznie nie tylko liczba gatunków i ich liczebność, ale dokonywano spektakularnych odkryć ornitologicznych na skalę ogólnokrajową. W roku 2022 wyspę Brysną na Zalewie Szczecińskim zasiedliła kolonia lęgowa szablodziobów. Wykazano gniazdowanie 14 par tego gatunku, co było wówczas największą stwierdzoną w kraju kolonią lęgową (Marchowski i in. 2023). W kolejnych sezonach ptaki powracały na wyspy i zasiedlały je w coraz większej liczbie. W roku 2023 było to już 25 par lęgowych na obu wyspach (Marchowski i in. 2023), a w roku 2024 aż 44 pary (Marchowski 2024). Brak obecności naziemnych drapieżników sprawiał, że ptaki osiągały tu wysoki sukces lęgowy i wiele z piskląt doczekało lotności. Zespół nadzorujący wyspy, prócz oceny liczebności, prowadził także obrączkowanie piskląt i ptaków dorosłych. W przypadku szablodziobów zakładano także transmitery GPS/GSM umożliwiające dokładne śledzenie przemieszczeń oznakowanych osobników. W roku 2022 założono jedno takie urządzenie na ptaka młodego, a w kolejnych sezonach zaopatrzono w nie kolejno 5 i 9 dorosłych szablodziobów (Marchowski 2024). Dogodne warunki żerowiskowe i brak drapieżników sprzyjał wzrostom liczebności również innych gatunków lęgowych. W sezonie 2024 na obu wyspach stwierdzono już 23 pary oharów, 20 par sieweczek obrożnych, 45 par rybitw białoczelnych, 890 par rybitw rzecznych oraz 3600 par śmieszki (Marchowski 2024). Oprócz tego stwierdzono tu także gniazdowanie innych gatunków rzadkich i zagrożonych w Polsce – np. płaskonosów (trzy gniazda), szczudłaków (2 pary), krwawodziobów (3 pary) i mewy czarnogłowej (0-1 pary). Na szczególną uwagę zasługuje jednak przede wszystkim pierwszy w historii przypadek lęgu rybitwy wielkodziobej w Polsce (Stańczak i in. 2024). Dla okolic Zalewu Szczecińskiego wyspy Brysna i Śmięcka stały się zupełnie nowym ekosystemem, stwarzającym niespotykane tu dotąd warunki na udatne wyprowadzenie lęgów. Skupiło się tu większość gniazdujących w okolicy oharów, które wcześniej rozsiane były na dużym obszarze całego Zalewu.
Również na Wyspie Estyjskiej od samego początku jej funkcjonowania wykazano dynamiczne zajmowanie tego obszaru przez ptaki lęgowe. W roku 2024 wyspę zasiedlało 6 par sieweczek obrożnych, do 1500 par śmieszki, do 180 par rybitwy rzecznej oraz aż 80 par rybitwy białoczelnej (Trzeciak i in. 2024). W przypadku ostatniego gatunku kolonia ta była największą stwierdzoną w kraju w roku 2024 (Beuch i in. 2024). Również na Wyspie Estyjskiej zespół ornitologów prowadzi akcje obrączkowania piskląt ptaków lęgowych. W roku 2024 oznakowano między innymi 238 piskląt rybitw rzecznych, 28 piskląt rybitw białoczelnych i 13 piskląt sieweczek obrożnych (Trzeciak i in. 2024). W kolejnych sezonach wraz z powiększaniem się powierzchni wyspy powstanie szereg nowych potencjalnych przestrzeni lęgowych dla ptaków.
PRZYSZŁOŚĆ WYSP – NADZIEJE I ZAGROŻENIA
Choć na Wyspie Estyjskiej nie stwierdzono jeszcze gniazdowania rybitw czubatych, to w 2024 roku było tu obserwowanych do 10 osobników nielęgowych tego gatunku (Trzeciak i in. 2024), co daje nadzieję na możliwość zasiedlenia obszaru w przyszłości. Wycofanie się tego gatunku z łach w ujściu Wisły nie oznaczało jednak braku jego lęgów w kraju. Rybitwy te zasiedliły zaadaptowany specjalnie dla ptaków fragment falochronu w Porcie Północnym w Gdańsku, nazywany „Ptasią Wyspą”. W 2022 roku obiekt ten zasiedliło 355 par rybitw czubatych i niemal 300 piskląt dożyło lotności, co było pierwszym po 8 latach przypadkiem udanych lęgów gatunku w kraju (Wylegała i in. 2024). W 2024 roku odnotowano tu już 675 par i aż 1090 wyprowadzonych piskląt (Bzoma 2024, Bzoma i in. 2024). „Ptasia Wyspa” w gdańskim porcie, jest więc kolejną sztuczną konstrukcją, która stworzyła warunki do odbudowy populacji ważnego, skrajnie nielicznego gatunku na polskim wybrzeżu. Liczebność populacji tej rybitwy jest rejestrowana w ramach państwowego Monitoringu Rybitwy Czubatej.
Biorąc pod uwagę, że to dopiero pierwsze kilka lat funkcjonowania nowych wysp, należy spodziewać się dalszego rozwoju tutejszych populacji oraz wzrostu różnorodności zasiedlających je gatunków. Sukces ten nie zależy jednak jedynie od samych ptaków. Konieczne jest dalsze finansowanie prowadzenia monitoringów ornitologicznych wyspy a przede wszystkim prowadzenia na ich terenie zabiegów czynnej ochrony. Jednym z poważniejszych zagrożeń obecnych np. na wyspach Brysna i Śmięcka jest sukcesja roślinności (Marchowski i in. 2023, Marchowski 2024). Zarastanie roślinnością zielną i drzewiastą, a więc ograniczenie obszaru dogodnego do gniazdowania siewkowców, to problem, który mogą ograniczyć tylko regularne coroczne zabiegi wykaszania i możliwie trwałego usuwania samosiejek wierzby. Do tej pory wszystkie stworzone dla ptaków obiekty są na szczęście skutecznie monitorowane przez profesjonalne zespoły ekspertów nadzorujących nie tylko zbiór danych naukowych, ale i zachowanie odpowiednich warunków siedliskowych gwarantujących dogodne warunki dla ptaków w kolejnych sezonach (Bzoma i in. 2024, Marchowski 2024, Trzeciak i in. 2024).
Literatura
Beuch S., Sikora A., Ławicki Ł. 2024. Monitoring Ptaków Wybrzeża i Rzek. W: Przymencki M., Chodkiewicz T. Monitoring ptaków z uwzględnieniem obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, lata 2023-2025. Zadanie 1 – Monitoring ptaków – prace terenowe i opracowanie wyników. Sprawozdanie z prac terenowych i opracowanie wyników uzyskanych w sezonie lęgowym w 2024 roku. Ss: 103-116.
Bzoma S. 2024. Monitoring Rybitwy Czubatej. W: Przymencki M., Chodkiewicz T. Monitoring ptaków z uwzględnieniem obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, lata 2023-2025. Zadanie 1 – Monitoring ptaków – prace terenowe i opracowanie wyników. Sprawozdanie z prac terenowych i opracowanie wyników uzyskanych w sezonie lęgowym w 2024 roku. Ss: 196-200.
Bzoma S., Janczyszyn A., Kośmicki A., Trzeciak H. 2024. Sprawozdanie z usługi pn. Monitoringi poinwestycyjne zadania „Modernizacja układu falochronów osłonowych w Porcie Północnym w Gdańsku” – Monitoring ornitologiczny w sezonie lęgowym 2024. Grupa Badawcza Ptaków Wodnych KULING, Gdańsk.
Ławicki Ł., Beuch S., Chodkiewicz T., Wylegała P., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Cymbała R., Czechowski P., Czyż S., Dębowski P., Dylik A., Górski A., Grygoruk G., Guzik W., Jankowski K., Kajzer Z., Krupiński D., Łukasik D., Matyjasiak Ł., Neubauer G., Sielicki S., Smyk B., Stasiak K., Wardecki Ł., Wężyk M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P., Sikora A. 2021. Kartoteka Rzadkich Ptaków w Polsce w roku 2019 – gatunki lęgowe. Ornis Polonica 62: 311–339.
Marchowski D., Kajzer Z., Sołowiej M., Michałowski S., Barcz M., Jasiński M., Kowalewski M., Malecha A., Przybysz M., Rek T., Sidelnik M., Sobieraj M., Stańczak P., Jankowiak Ł. 2023. Pierwsza w Polsce kolonia lęgowa szablodziobów Recurvirostra avosetta na sztucznych wyspach Zalewu Szczecińskiego. Ornis Pol. 64: 273-287.
Marchowski D. 2024. Wyspy na Zalewie Szczecińskim; Błyskawiczna ekspansja ptaków w latach 2021-2024. Raport dla Urzędu Morskiego w Szczecinie. Stacja Ornitologiczna MiIZ PAN, Gdańsk.
Stańczak P., Barcz M., Jankowiak Ł., Kajzer Z., Przybysz M., Sobieraj M., Sołowiej M., Zientek P., Marchowski D. 2024. Pierwsze stwierdzenie lęgu rybitwy wielkodziobej Hydroprogne caspia w Polsce. Ornis Pol. 65: 253-271.
Trzeciak H., Kośmicki A., Bzoma S., Janczyszyn A., Zaniewicz G. 2024. Sprawozdanie z inwentaryzacji ptaków na Wyspie Estyjskiej w 2024 r. Grupa Badawcza Ptaków Wodnych KULING, Gdańsk.
Wylegała P., Sikora A., Chodkiewicz T., Beuch S., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Cymbała R., Czechowski P., Czyż S., Dębowski P., Dylik A., Górski A., Guzik W., Hayatli F., Jankowski K., Kajzer Z., Krajewski Ł., Matyjasiak Ł., Obłoza G., Sielicki S., Stasiak K., Sztwiertnia H., Wardecki Ł., Wężyk M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P., Ławicki Ł. 2024. Kartoteka Rzadkich Ptaków w Polsce w roku 2022 – gatunki lęgowe. Ornis Polonica 65: 337–369.
Zielińska M., Zieliński P. 2024. Monitoring Mewy Czarnogłowej. W: Przymencki M., Chodkiewicz T. Monitoring ptaków z uwzględnieniem obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, lata 2023-2025. Zadanie 1 – Monitoring ptaków – prace terenowe i opracowanie wyników. Sprawozdanie z prac terenowych i opracowanie wyników uzyskanych w sezonie lęgowym w 2024 roku. Ss: 189-195.