Spadek liczebności dzwońca w Europie - Monitoring Ptaków Polski

Dzwoniec jest powszechnie występującym ptakiem lęgowym w Polsce, stwierdzanym średnio na ponad 40% losowo wskazanych powierzchni o wielkości 1 km² (w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych). Gatunek jest określany jako liczny, a jego populację lęgową szacuje się na 1–1,3 mln par.

Dzwoniec Chloris chloris pierwotnie związany był z zadrzewieniami w strefie ekotonu (skraje lasów, luźne zadrzewienia, doliny rzeczne), natomiast obecnie najliczniej stwierdzany jest wśród osiedli ludzkich. Występuje zarówno na terenach wiejskich, jak i w dużych miastach. Rzadziej obserwuje się go na terenach mocno zalesionych.

Spadek populacji

Wyniki zebrane w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wskazują na znaczący spadek liczebności gatunku w kraju w ostatnich latach. Wcześniej, do 2012 roku, wskaźnik liczebności dzwońca wykazywał trend wzrostowy, szczególnie na całym południu kraju. Nawet po pierwszych latach odnotowywania spadku liczebności, jeszcze między rokiem 2000 a 2016, trend klasyfikowany był jako umiarkowany wzrost. Aktualnie trend długoterminowy liczebności gatunku (w latach 2000–2023) uplasował się jako stabilny, z kolei ten krótkoterminowy (w latach 2012–2023) został określony jako silnie spadkowy.

Spadkowe trendy dzwońca obserwowane są również w innych krajach europejskich. Z danych zebranych w ramach PECMBS (Pan-European Common Bird Monitoring Scheme) wynika, że w latach 1980–2022 liczebność dzwońca w Europie spadła o 17%. Z kolei tylko w latach 2013–2022 spadek ten wyniósł aż 15%.

Najwyższy spadek liczebności dzwońca odnotowano w Wielkiej Brytanii, gdzie populacja zmniejszyła się o 53,9% w latach 2012–2022 (Heywood et al. 2024). Uważa się, że główną przyczyną takiego spadku była trychomonadoza. Jest to choroba wywołana przez pasożytniczego protista Trichomonas gallinae z grupy rzęsistków, znana głównie z zakażeń u gołębi, ptaków drapieżnych i innych ptaków hodowlanych.

Trychomonadoza – podstawowe informacje

Trichomonas gallinae przenosi się w większości przez wodę pitną, pożywienie lub bezpośredni kontakt między ptakami. W klasycznej postaci „gardłowej” szczepy chorobotwórcze wywołują zapalenie przełyku i zapalenie języka, które stopniowo rosną blokując światło gardła, przełyku i wole. Zmiany te ograniczają lub całkowicie uniemożliwiają przyjmowanie pokarmu i wody, przez co upośledzają oddech i prowadzą do głodu, uduszenia, apatii, osłabienia, wycieńczenia i śmierci.

U dzikich ptaków wróblowych (u dzwońca oraz zięby Fringilla coelebs) została po raz pierwszy wykryta w 2005 roku, właśnie w Wielkiej Brytanii. Ptaki te zakaziły się pasożytem prawdopodobnie od zainfekowanych gołębi, z którymi razem żerowały.

Skutki choroby w Europie

Szybko odnotowano rozprzestrzenianie się choroby w innych krajach Europy, gdzie w krótkim czasie stała się główną przyczyną spadku liczebności dzwońców i zięb. Trychomonadoza była przyczyną 80–100% zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi u tych gatunków badanych pośmiertnie w Wielkiej Brytanii w latach 2006–2016.

Warto wspomnieć, że odwrotny trend do powyższych zanotowano w Holandii, gdzie trychomonadozę po raz pierwszy wykryto u dzwońców w 2009 roku (Rijks et al. 2019). Mimo obserwowanej śmiertelności, choroba ta nie wpłynęła na populację lęgową gatunku, która stale rośnie. Trend spadkowy odnotowano jedynie w przypadku liczebności zimujących osobników tego gatunku. Nie są jasne powody zmniejszonej śmiertelności, bowiem nie wykazano dowodów na występowanie mniej zjadliwego szczepu w holenderskiej populacji.

W Polsce, potwierdzone przypadki trychomonadozy u dzikich ptaków stwierdzono u jastrzębia Accipiter gentilis (Wieliczko et al. 2003). Brak jest natomiast danych na temat jej występowania u dzwońców w Polsce. Nie można więc jednoznacznie określić wpływu choroby na krajową populację tego gatunku.  

Dobre praktyki

Głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się protista wśród ptaków jest bezpośredni kontakt między osobnikami, szczególnie podczas wspólnego korzystania z karmników i poidełek. Co więcej, pasożyt może przetrwać w wilgotnym środowisku przez pewien czas, co zwiększa ryzyko zakażenia przez kontakt z zanieczyszczoną wodą lub pożywieniem.

W celu ograniczenia rozprzestrzeniania się trychomonadozy w populacjach ptaków, podejmowane są różne działania. Jednym z najważniejszych jest regularne czyszczenie i dezynfekcja karmników oraz wystawianych ptakom poideł. Istotne jest, by wybierać karmniki, które zapobiegają zawilgoceniu żywności, minimalnie je zaopatrzać i często uzupełniać, usuwać resztki jedzenia i odchodów. Zaleca się rozproszenie i rotację różnych typów pokarmu i stanowisk dokarmiania w różnych lokalizacjach, a same karmniki i poidła należy regularnie czyścić wodą z mydłem lub rozcieńczonym wybielaczem i dezynfekować środkami bakteriobójczymi

Bardzo duże znaczenie w ocenie sytuacji gatunku ma kontynuacja programów monitorowania ich liczebności. W ramach Monitoringu Ptaków Polski dane takie dostarcza co roku Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych, a od kilku lat również Monitoring Pospolitych Ptaków Miast. W niektórych regionach Europy wprowadzono również programy monitorowania, które mają na celu szybkie wykrywanie ognisk choroby i podejmowanie odpowiednich działań zapobiegawczych. Edukacja i informowanie obserwatorów o zagrożeniach związanych z trychomonadozą mogą być również kluczowymi elementami ograniczania pojawów choroby.

W Europie infekcje T. gallinae i związane z nimi upadki stwierdzono również wśród innych gatunków łuszczaków: szczygłów Carduelis carduelis, czyży Spinus spinus, grubodziobów Coccothraustes coccothraustes, gili Pyrrhula pyrrhula, jerów Fringilla montifringilli, a także wśród innych ptaków wróblowych: wróbli Passer domesticus, trznadli Emberiza citrinella, pokrzywnic Prunella modularis i bogatek Parus major (Robinson et al. 2010, Lawson et al. 2012). U gatunków tych nie stwierdzono jednak zwiększonej śmiertelności związanej z chorobą.

Źródła:

Heywood J.J.N., Massimino D., Balmer D.E., Kelly L., Marion S., Noble D.G., Pearce-Higgins J.W., White D.M., Woodcock P., Wotton S., Gillings S. 2024. The Breeding Bird Survey 2023. BTO Research Report 765. British Trust for Ornithology, Thetford.

Lawson B., Robinson R.A., Colvile K.M., Peck K.M., Chantrey J., Pennycott T.W., Simpson V.R., Toms M.P., Cunningham A.A. 2012. The emergence and spread of finch trichomonosis in the British Isles. Philos. Trans. R. Soc. 367: 2852–2863.

Rijks J.M., Laumen A.A.G., Slaterus R., Stahl J., Gröne A. Kik M.L. 2019. Trichomonosis in Greenfinches (Chloris chloris) in the Netherlands 2009–2017: A Concealed Threat. Front. Vet. Sci. 6: 425.

Robinson R.A., Lawson B., Toms M.P., Peck K.M., Kirkwood J.K., Chantrey J., et al. 2010. Emerging Infectious Disease Leads to Rapid Population Declines of Common British Birds. PLoS ONE 5: e12215.

Wieliczko A., Piasecki T., Dorrestein G.M., Adamski A., Mazurkiewicz M. 2003. Evaluation of the health status of goshawk chicks (Accipiter gentilis) nesting in Wrocław vicinity. Bull. Vet. Inst. Pulawy 47: 247–257.