Ptaki polskich gór poznawane dzięki MPG
Góry, ze względu na swoją unikalną geografię i ekosystemy, są szczególnie wrażliwe na zmiany klimatyczne. Charakteryzują się specyficzną strukturą termiczną, gdzie temperatura powietrza szybko spada wraz z wysokością, tworząc różnorodne mikroklimaty. Są też miejscem występowania wielu wyspecjalizowanych gatunków przystosowanych się do życia w takich warunkach. Jednakże, globalne ocieplenie przyczynia się do przesuwania stref klimatycznych w górę, co zagraża równowadze tych delikatnych ekosystemów.
Ekosystemy wysokogórskie reagują na globalne ocieplenie intensywniej niż inne obszary. Szybsze ogrzewanie się powierzchni górskich, wynikające z bezpośredniej ekspozycji na promienie słoneczne, prowadzi do zmian w dostępności wody i roślinności. To z kolei wpływa na gatunki ptaków górskich, które napotykają trudności adaptacyjne wobec szybkich zmian temperatury i zmieniającego się środowiska. Zmiany te mogą zakłócać przepływ materii, łańcuch pokarmowy i stan siedlisk, co dalej może bezpośrednio wpływać na przeżywalność i rozmieszczenie ptaków.
Oprócz wyzwań klimatycznych, góry są również podatne na zmiany siedliskowe. Pojemność ekosystemów wysokogórskich, które są ograniczone przez warunki klimatyczne i topografię, może nie być wystarczająca dla nowych gatunków migrujących tam w odpowiedzi na zmiany klimatu. Może to prowadzić do zwiększonej konkurencji o zasoby i stanowić dodatkowe zagrożenie dla lokalnych gatunków ptaków, które często są specjalistami siedliskowymi. Dodatkowym czynnikiem powodującym niszczenie siedlisk jest działalność człowieka, w szczególności nadmierna presja turystyczna. Nadmierny ruch powoduje płoszenie ptaków, co prowadzi do strat w lęgach. Utrata siedlisk, zmiany w dostępności pożywienia i niski sukces lęgowy mogą powodować spadek liczebności i różnorodności awifauny w tych ekosystemach.
Mimo silnego narażenia na wpływ zmian klimatycznych, ekosystemy wysokogórskie nie były wcześniej przedmiotem badań w ramach Monitoringu Ptaków Polski. Program Monitoring Ptaków Gór (MPG), rozpoczęty w 2021 roku, ma na celu uzupełnienie danych o rozmieszczeniu i liczebności ptaków oraz trendach zmian w tych parametrach. Poznanie dynamiki tych procesów jest kluczowe dla ochrony tych unikalnych ekosystemów i związanych z nimi organizmów.
Głównym celem MPG jest przede wszystkim poznanie parametrów populacji płochacza halnego i siwerniaka – dwóch gatunków głównych związanych z siedliskami o charakterze alpejskim. Program skupia się również na śledzeniu długoterminowych zmian liczebności populacji lęgowych tych ptaków oraz innych rejestrowanych gatunków w strefach wysokogórskich kraju.
Siwerniak na Tarnicy - najwyższym szczycie polskich Bieszczadów. Fot. Marcin Przymencki
Oprócz płochacza halnego i siwerniaka, program MPG zwraca uwagę także na taksony dodatkowe: czeczotkę brązową, drozda obrożnego, świergotka łąkowego i „podróżniczka rdzawogardłego”. Powierzchnie badawcze o wielkości 2x2 km zlokalizowane są w obrębie dwóch typów powierzchni - regionów, które różnią się odmienną topografią i dostępnością siedlisk wysokogórskich. Co za tym idzie, w pierwszym z nich – Tatrach, liczenia odbywają się z około 20-dniowym opóźnieniem w stosunku do drugiego regionu, który stanowią Bieszczady, Karkonosze, Babia Góra, Pilsko i Śnieżnik.
Choć wszystkie z wymienionych regionów znajdują się powyżej 1 000 metrów n.p.m., to jedynie położenie najwyższych siedlisk tatrzańskich oscyluje około 2 000 metrów n.p.m. Dlatego też jedna czwarta wszystkich kwadratów, na których wykonuje się liczenia, leży w obrębie Tatr. Niemal wszystkie powierzchnie, oprócz dwóch leżących w masywie Śnieżnika, znajdują się na terenie obszarów ptasich Natura 2000.
Kontrole terenowe przeprowadza się w godzinach porannych. Jedynie w przypadkach, kiedy dotarcie do powierzchni jest utrudnione, czas kontroli można wydłużyć do wczesnego popołudnia. Każda kontrola polega na przeprowadzeniu liczeń ptaków w punktach obserwacyjnych położonych w obrębie monitorowanej powierzchni. Obserwator porusza się po wcześniej zaplanowanej trasie i odwiedza kolejno wyznaczone wcześniej punkty.
W każdym roku badań stwierdzono wszystkie gatunki docelowe. Siwerniak był zarówno najliczniejszy jak i najszerzej rozpowszechniony. Gatunek ten stwierdzano we wszystkich monitorowanych pasmach i masywach górskich. Płochacz halny występował na 23–30% powierzchni, choć jego zasięg ograniczał się głównie do tych tatrzańskich. Znacznie rzadziej obserwowany był poza Tatrami; stwierdzano go w Karkonoszach we wszystkich latach programu (łącznie na trzech powierzchniach) oraz w Bieszczadach w dwóch pierwszych sezonach (na dwóch powierzchniach). „Podróżniczek rdzawogardły” występował dość rzadko – notowano go na 2–4% powierzchni znajdujących się w Tatrach i Karkonoszach. Rozpowszechnienie drozda obrożnego, świergotka łąkowego i czeczotki brązowej oscylowało wokół połowy wszystkich powierzchni. Ten pierwszy występował głównie w obrębie Tatr i Karkonoszy, natomiast czeczotka brązowa jest szeroko rozpowszechniona w tym drugim z wymienionych pasm.
"Podróżniczek rdzawogardły" to najrzadziej obserwowany gatunek docelowy programu. Fot. Radosław Gwóźdź
W ramach prac Monitoringu Ptaków Gór sukcesywnie rosła liczba obserwowanych osobników oraz gatunków – odnotowano 3 398–3 848 osobników i łącznie 67 gatunków. Potwierdzono także interesujące wzorce geograficznej zmienności rozmieszczenia niektórych gatunków spoza grupy docelowych. Stwierdzono wysoką frekwencję cierniówki i pokląskwy na powierzchniach w Bieszczadach przy pojedynczych zajętych powierzchniach przez te gatunki lub ich braku w innych pasmach górskich. Ponadto, w Karkonoszach odnotowano wysoką frekwencję dziwonii, zaś w Tatrach – kapturki, krzyżodzioba świerkowego i jerzyka.
Bieszczady okazały się najważniejszym górskim obszarem występowania pokląskwy w Polsce. Fot. Łukasz Bożycki
Kolejne sezony badań w ramach monitoringu pozwolą na śledzenie długoterminowych zmian liczebności populacji lęgowych gatunków docelowych. Umożliwią również wskazanie trendów i przyczyn zmian liczebności innych rejestrowanych gatunków w strefach wysokogórskich kraju. Dzięki zbieraniu tych danych, w kilkuletniej perspektywie, Monitoring Ptaków Polski będzie dysponował informacjami umożliwiającymi ocenę trendów zmian liczebności tych samych pospolitych gatunków w różnych typach siedlisk – krajobrazie nizinnym (dzięki programowi MPPL), miejskim (zbieranymi w ramach MPPM) i górskim (dostarczonymi przez MPG). Poznanie wymienionych parametrów da podstawy do lepszego objęcia ochroną tych wrażliwych ekosystemów, dając nadzieję na ich skuteczne zachowanie w obliczu postępujących zmian klimatycznych.